Stolarka drzwiowa

Wejście do budynku miało w architekturze od zawsze szczególne znaczenie. Stolarka drzwiowa, sytuowana w elewacjach frontowych budynków historycznych, była istotnym składnikiem ich kompozycji, akcentowała główne wejście do budynku, podkreślając reprezentacyjne znaczenie fasady. Poprzez zastosowane motywy i detale dekoracyjne drzwi wiązały się stylistycznie z wystrojem i kompozycją elewacji. Większość stolarki drzwiowej z olsztyńskich zabytków pochodzi z XIX i XX wieku. Ich kompozycja i budowa jest z reguły podobna – złożone z jednego lub dwóch skrzydeł o konstrukcji ramowo-płycinowej oraz umieszczonego nad nimi, przeszklonego otworu, zwanego nadświetlem. Okienko to umożliwia wpuszczenie światła do zwykle ciemnej sieni, która poprzedza klatkę schodową. Główne drzwi do budynku wyróżniały się zwykle indywidualną, bogatą ornamentyką lub dekoracyjnym obramieniem, zwanym portalem. Pomimo tych podobieństw w konstrukcji rzadkością w olsztyńskich fasadach są identyczne stolarki drzwiowe, a to za sprawą użytego do dekoracji detalu. Nie wiadomo jednak, czy twórcy historycznych drzwi w Olsztynie korzystali z gotowych katalogów stolarki (jak np. w Krakowie), czy też jedynie z wzorników detali, stanowiących elementy wystroju drzwi, zestawiając je ze sobą w niepowtarzalne kompozycje. Duża różnorodność stylistyczna spowodowana była panującą w II połowie XIX w. i początku XX w. modą na neostyle oraz swobodny styl secesyjny. W następującym po nich modernizmie następuje kolosalna zmiana w podejściu do architektury, skutkująca całkiem nowym spojrzeniem na detal. Znajdzie to również swoje odbicie w nowych formach stolarki drzwiowej. Ze względu na osadzenie drzwi na zewnątrz budynku są one szczególnie narażone na działanie niekorzystnych czynników atmosferycznych. Historyczna stolarka drzwiowa, wykonana z litego, wysezonowanego drewna, ma niezwykłą trwałość. Poddawana bieżącym pracom zabezpieczającym może być użytkowana przez długie lata. Najbardziej narażone na zniszczenie są elementy znajdujące się w dolnej części skrzydeł (progi, listwy, cokoły, okapniki) i to one podlegają najczęściej wymianie. Warto jednak pamiętać, że drzwi oraz okna to konstrukcje złożone z wielu elementów i niektóre z nich mają wymiar funkcjonalny, a inne tylko dekoracyjny. To oznacza, że przy miejscowych zniszczeniach nie ma potrzeby wymiany całej stolarki. Może bowiem ona okazać się kosztowna, a przede wszystkim spowodować uszczerbek na wartości zabytkowej budynku. Niestety, wiele elementów zabytkowej stolarki ginie na naszych oczach. Masowo znikają zabytkowe okucia typu klamki, gałki, szyldy, zawiasy, a także kolorowe, ornamentalne przeszklenia stolarek. Aby zwrócić uwagę na piękno tych detali, zapraszamy do spaceru po Olsztynie śladami najpiękniejszych stolarek drzwiowych.

1. Drzwi te prowadzą do jednego z najstarszych w Olsztynie gmachów użyteczności publicznej. Podobnie jak architektura całego budynku, utrzymane są w stylu neogotyckim, popularnym aż do początku XX wieku, który na terenie państwa pruskiego był wręcz oficjalnym narzędziem państwowej propagandy. Budowle z czerwonej cegły, ze strzelistymi szczytami i sterczynami, były najbardziej charakterystycznym motywem w krajobrazie Olsztyna, który w l. 80. i 90. XIX wieku rozwijał się niezwykle dynamicznie. Wytyczne do takiego a nie innego kształtowania architektury publicznej pochodziły z urzędów centralnych i były w zasadzie jednakowe dla wszystkich miast pruskich. Masywne skrzydła widocznej na zdjęciu stolarki zostały podzielone na sześć płycin o różnej wielkości, w które wpisano swoiste dla stylu detale o formie ostrołuków i czwórliści. Inspiracją dla nich były średniowieczne maswerki, czyli dekoracje geometryczne, komponowane z kół oraz łuków ostrych i odcinkowych, które służyły do wypełnienia okien oraz ozdabiania elewacji. Obecnie detale z olsztyńskich drzwi zachowały się jedynie w górnych płycinach, ale z dużym prawdopodobieństwem wypełniały one pierwotnie całe skrzydła. Być może były też bardziej bogate. Przeszklenie nadświetla stanowią kolorowe szybki witrażowe, wprawione w konstrukcję z ołowiu.

2. Detale zdobiące te drzwi nawiązują do stylu renesansowego w architekturze. Budynek powstał pomiędzy rokiem 1895 a 1905, a motywy zdobnicze, inspirowane klasycznymi stylami architektury (renesansem, barokiem, klasycyzmem), były wówczas bardzo popularne w wystroju architektonicznym kamienic mieszkalnych. Ornament wypełniający płyciny drzwiowe nazywamy jest okuciowym, od motywów naśladujących płaskie metalowe okucia, wycięte w kształcie listew i ażurowych plakiet. Był popularny w okresie późnego renesansu, zarówno w snycerce, jak i innych dziedzinach sztuki (architekturze, złotnictwie czy grafice). Nad górnymi płycinami widoczne są trójkątne naczółki, powtórzone również w wystroju architektonicznym elewacji kamienicy. Inne elementy snycerskie z drzwi, jak dekoracja pilastra na listwie przymykowej czy ślemienia, powtarza zaś stolarka okienna tego budynku.

3. Drzwi widoczne na zdjęciu pochodzą z kamienicy wybudowanej w 1899 roku, o czym informuje data na elewacji. Ich powierzchnia wykończona została, wciąż wówczas popularną techniką zdobienia drewna zwaną mazerowaniem. Stosowano ją zarówno do wykańczania stolarki budowlanej (drzwi, okna, balustrady), jak i mebli z wyposażenia wnętrz. Mazerowanie lub fladrowanie to technika polegająca na pokrywaniu powierzchni drewna dekoracją malarską, imitującą usłojenie szlachetnych gatunków drewna, na podłożu z drewna bardziej pospolitego (sosna, jodła). Rysunek usłojenia uzyskiwano metodą nanoszenia wielu warstw farby i rozcierania jej za pomocą niezwykłego zestawu narzędzi: pędzli, szczotek, gąbek, gumowych i stalowych grzebieni różnej szerokości, piór, sztyftów gumowych i skórzanych, kawałków płótna lnianego i jutowego, radełek służących do imitacji porów drewna. Technika stosowana w Europie od XVI wieku swoją największą popularność przeżywała na przełomie XIX i XX, awansując do rangi prawdziwej sztuki. Najpopularniejsze były imitacje dębu i orzecha włoskiego, ale chętnie też odtwarzano rysunek usłojenia egzotycznych gatunków drewna – cyprysu, czeczoty, jesionu, palisandru, drzewa różanego. Twórcy mazerunków bazowali na wnikliwej znajomości struktury drewna, ale czasem dawali się ponieść fantazji i kompilowali różne gatunki drewna, tworząc kompozycje niewystępujące w naturze. W Olsztynie stolarki z mazerunkiem częściej zachowały się we wnętrzach obiektów zabytkowych ze względu na delikatność tej techniki. Dekoracja mazerunkowa olsztyńskich drzwi zewnętrznych widocznych na zdjęciu została odtworzona przez konserwatorów w 2013 roku.

4. W dekoracji tych drzwi dominują motywy roślinne, co jest typowe dla stylu secesji. Styl ten pojawił się już w końcu XIX wieku, a w Olsztynie rozkwitł na dobre na początku XX w. jako reakcja na style klasyczne, odbierane jako staroświeckie, kojarzone ze sztywnym akademizmem. W dekoracji tej stolarki widoczne są płaskorzeźbione kwiatki, pączki i listki, rozmieszczone z dużą swobodą, poddające się płynnym, miękko zakrzywionym liniom, ogólnie dominującym w rysunku drzwi. Skrzydła są z prześwitami, aby wpuszczać więcej światła na klatkę schodową, a szklenie zostało wstawione między gięte szprosy, zwane inaczej szczeblinami. Podobna floralna ornamentyka dominuje w dekoracji całej fasady kamienicy. Niebieska zaś kolorystyka, odtworzona na podstawie badań konserwatorskich, powtarza się dość często w wykończeniu drzwi i okien kamienic czynszowych z nurtu secesyjnego w architekturze.

5. W dekoracji tych drzwi także dominują motywy roślinne, ale ich kompozycja jest bardziej klasyczna. Kamienica, do której prowadzą, była przeznaczona na wynajem i należała do Otto Naujacka, olsztyńskiego przedsiębiorcy, fundatora kilku innych kamienic czynszowych w Śródmieściu, szczęśliwie zachowanych do dnia dzisiejszego. Każda z nich otrzymała indywidualny wystrój, a stolarki drzwiowe w każdej z nich są również niepowtarzalne. Wyjątkowość drzwi przedstawionych na zdjęciu, poza indywidualną formą i dekoracją, polega na rzadkim już zachowaniu oryginalnego, barwnego szklenia w nadświetlu oraz w jednym skrzydle. Kolorowe szybki (żółte, różowe, zielone) o nierównej fakturze, wytworzone zostały metodą walcowania. Wstęgi szkła były przepuszczane w wysokiej temperaturze przez metalowe walce z wytłoczonymi wzorami. Szkło barwiono najczęściej tlenkami metali. Ciekawy efekt barwny można było podziwiać, podobnie jak w przypadku witraży, jedynie od wnętrza budynku. Niestety, są to elementy szczególnie narażone na uszkodzenie, dlatego w Olsztynie zachowało się ich bardzo niewiele. W drzwiach z zagadki niepowtarzalnie zaprojektowane zostało również samo nadświetle, którego szczebliny mają formę upiętej tkaniny.

6. Drzwi na zdjęciu prezentują styl eklektyczny, który polegał na pomieszaniu stylów i jednoczesnym wykorzystywaniu motywów z różnych nurtów i kierunków artystycznych. Są więc klasyczne motywy architektoniczne (np. gzymsy, pilastry), obok których pojawiają się bardziej swobodne ornamenty roślinne oraz zakrzywione linie typowe dla secesji. Łukowy kształt otrzymało tutaj m.in. ślemię, czyli profilowana, stała belka osadzona w murze, rozdzielająca skrzydła od nadświetla. Niezwykle duże nadświetle drzwiowe stanowi dwie trzecie wysokości skrzydeł. Wynikało to z kompozycji elewacji i założenia utrzymania na jednym poziomie w kondygnacji parteru nadproży otworów (okiennych oraz drzwiowego). Ciekawostką jest również to, że skrzydła drzwiowe są różnej szerokości, ale projektant zadbał o to, aby nie było to widoczne, maskując to pozorną listwą przymykową. W ten sposób kompozycja i dekoracja obu skrzydeł pozostaje idealnie symetryczna.

7. To jedna z najbardziej oryginalnych stolarek drzwiowych w Olsztynie. Indywidualny charakter podkreśla data pięknie wyrzeźbiona w partii nadświetla, znacząca rok powstania budynku. Choć budynek powstał w czasie triumfowania w Olsztynie nowoczesnej architektura modernistycznej, to zarówno drzwi, jak i architektura w swoich detalach zdradzają zamiłowanie ich twórcy do bardziej dekoracyjnych stylów poprzedniej epoki. Kompozycja drzwi jest dość nowoczesna – jednoskrzydłowa, z belką ślemienia, przesłoniętą przez murowane, pozorne nadproże, imitujące tradycyjne drewniane ślemię, zdobione typowym ornamentem kostkowym. W nadświetlu, pomiędzy giętymi szprosami, osadzone zostały dekoracyjne, różnokolorowe szybki o ciekawej fakturze. Pola nadświetla wypełnione są drewnianymi zdobieniami w postaci gwiazdy oraz roślinnych girland.

8. Drzwi widoczne na zdjęciu prowadzą do jednego z najlepiej zachowanych, a w ostatnich latach pieczołowicie zakonserwowanych, zabytkowych wnętrz z oryginalnym wyposażeniem z drugiego dziesięciolecia XX w. Ciekawa forma drzwi oraz architektura całego budynku nawiązują do stylu barokowego. Drzwi zostały wykonane z – cenniejszego niż powszechnie stosowana sosna – drewna dębowego, co podkreślało prestiż rezydencji. Ambicją właścicieli budynku było stworzenie tu miejsca skupiającego kulturalne i towarzyskie życie miasta. Ze względu na użycie droższego gatunku drewna powierzchnie stolarki zabezpieczono jedynie warstwą podbarwionego lakieru, która pozwalała na eksponowanie dekoracyjnej struktury drewna. Podczas prac konserwatorskich dołożono wszelkich starań, by ubytki uzupełnić tym samym rodzajem drewna. Brakujące zaś okucia i zawiasy zostały zrekonstruowane na wzór zachowanych oryginalnych.

9. Te monumentalne wrota stanowią wejście do jednego z olsztyńskich kościołów. Wejścia do obiektów sakralnych od początku chrześcijaństwa miały znaczenie symboliczne i obfitowały w metaforyczne przedstawienia, obrazujące przejście ze sfery profanum do sacrum. Zagadkowe drzwi są dwuskrzydłowe, wykonane ze szlachetnego drewna dębowego, zabezpieczone jedynie transparentną politurą, pozwalającą na wydobycie usłojenia drewna. Nad skrzydłami znajduje się nadświetle wypełnione szybkami witrażowymi, osadzonymi w ołowianej ramie. Charakterystycznym elementem drzwi są metalowe okucia, zwłaszcza rozbudowane zawiasy pasowe w formie wici roślinnej, które oprócz funkcji dekoracyjnej, wzmacniają i usztywniają masywne skrzydła drzwiowe. Na zawiasach ukryte zostały przedstawienia zagadkowych postaci, ale trzeba podejść bardzo blisko, aby je zauważyć.

10. Drzwi, podobnie jak cały budynek, zostały zaprojektowane przez najbardziej znanego projektanta architektury, działającego w Olsztynie w okresie dwudziestolecia międzywojennego. August Feddersen był twórcą ważnych gmachów publicznych, handlowych, kościołów, ale także domów i rezydencji prywatnych w wielu pruskich miastach. Jego twórczość miała największy wpływ na zmiany wyglądu Olsztyna w l. 20. XX wieku, kiedy to w zasadzie każda większa inwestycja była firmowana nazwiskiem architekta. Charakterystyczne dla jego realizacji jest łączenie nowoczesnych, modernistycznych form z elementami czerpanymi z klasyki architektury. Drzwi widoczne na zdjęciu posiadają nowoczesną formę, są jednoskrzydłowe, pełne, konstrukcji deskowej (złożone z połączonych ze sobą pionowych desek), z przeszklonym prześwitem o fantazyjnej formie. Widać tu całkowitą zmianę w podejściu do formy i dekoracji stolarki modernistycznej. Pojawiają się zupełnie nowe motywy i kształty, dominuje prostota i synteza. Drzwi wykonane są z drewna dębowego i zabezpieczone jedynie warstwą barwnego lakieru. Zachowany w drzwiach otwór na listy świadczy o tym, że jest to wejście do domu jednego tylko właściciela. I rzeczywiście, budynek ten był jednocześnie domem i pracownią jego twórcy.