Celem badań architektonicznych – a właściwie: badań historyczno-architektonicznych – powinno być rozpoznanie poszczególnych etapów historii budowlanej zabytku architektonicznego, czyli rozpoznanie jego pierwotnej formy i struktury oraz jego kolejnych przekształceń. Głównym i nadrzędnym celem badań architektonicznych powinno być jednak zidentyfikowanie oraz zweryfikowanie wszelkich wartości materialnych i niematerialnych w nim zawartych, które należy zachować dla przyszłych pokoleń. Właściwe rozpoznanie historyczno-architektoniczne obiektu budowlanego powinno zatem prowadzić do wszechstronnej analizy wartości zabytku – tak zwanego wartościowania (waloryzacji) – niezbędnego do zapewnienia właściwej ochrony zabytku i wyznaczającego właściwe ramy dopuszczalnej ingerencji w oryginalną substancję zabytku w trakcie wszelkich prac konserwatorskich, restauratorskich czy remontowych, a w szczególności związanych z przystosowaniem zabytku do nowej funkcji.

Zgodnie z art. 3 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami badania architektoniczne to „działania ingerujące w substancję zabytku, mające na celu rozpoznanie i udokumentowanie pierwotnej formy obiektu budowlanego oraz ustalenie zakresu jego kolejnych przekształceń”. Należy jednak zaznaczyć, że jest to definicja zawężona, bowiem podstawę właściwych badań architektonicznych, ingerujących w substancję zabytku, winny stanowić szerokie badania naukowe z dziedziny historii, obejmujące swym zakresem kwerendę archiwalną, analizę źródeł pisanych, kartograficznych oraz ikonograficznych, a także analizę publikowanej i niepublikowanej literatury przedmiotu, czyli opracowanie aktualnego stanu badań w ujęciu problemowym. Istotnym elementem poznania oraz dokonania wstępnej analizy struktury zabytku jest także wykonanie inwentaryzacji pomiarowej obiektu, stanowiącej rysunkową podstawę do dalszego, właściwego rozpoznania architektonicznego budowli. Badania architektoniczne zabytków architektury i budownictwa winny być zatem każdorazowo poprzedzone działaniami mającymi na celu rozpoznanie historii i funkcji zabytku w sposób nieinwazyjny, bez ingerencji w jego substancję.

Przeprowadzone w pierwszym etapie badania historyczne oraz inwentaryzacja pomiarowa obiektu wraz z ewentualnymi innymi, nieinwazyjnymi badaniami struktury zabytku stanowiącego dzieło architektury lub budownictwa umożliwiają poprawne sformułowanie pytań badawczych oraz właściwe ukierunkowanie inwazyjnych badań architektonicznych, polegających na wykonaniu w obiekcie budowlanym jedynie niezbędnych, celowych odkrywek. Wstępne rozpoznanie dziejów zabytku na podstawie badań historycznych oraz innych badań nie ingerujących bezpośrednio w substancję zabytku pozwala zatem na optymalne zaprogramowanie właściwych badań architektonicznych – czyli w sposób ograniczający do minimum planowaną ingerencję w strukturę zabytku i tym samym nie skutkujący ewentualną utratą wartości zabytkowej badanego obiektu. Badania architektoniczne zabytkowej budowli powinny być także poprzedzone badaniami konserwatorskimi wystroju, wykończenia i historycznego wyposażenia budynku (badania tynków, warstw malarskich, sztukaterii), wykonywanymi przez konserwatorów dzieł sztuki.

Il. 1. Rzut przyziemia reliktów przedbramia Bramy Górnej w Olsztynie – rozwarstwienie chronologiczne, rys. Agata Wojciechowska - Grygo, październik - listopad 2012 r.

W następnym etapie badań przeprowadza się analizę poszczególnych elementów składowych zabytkowej budowli: jej układu konstrukcyjnego, materiałów budowlanych oraz zastosowanych technik wykonawczych. Nieco inne metody badawcze stosuje się do badań architektonicznych budowli murowanych, a inne do analizy zabytków wzniesionych w całości z drewna lub w konstrukcji szkieletowej, lecz we wszystkich tych przypadkach stosuje się jednakowe kryterium – rozpoznanie wzajemnych relacji poszczególnych części składowych budowli w celu ustalenia kolejności ich powstawania – tak zwanej chronologii względnej. W tym celu przeprowadza się analizę murów (bądź ścian o innej konstrukcji), analizę styków poszczególnych ścian – tak zwanych węzłów (łącznie z wykonaniem niezbędnych odkrywek), analizę techniki wykonania, sposobu opracowania oraz wykończenia murów lub innych ścian. W zakresie badań struktury budynku musi się znaleźć także konstrukcja dachowa – w przypadku drewnianych więźb dachowych pomocne okazują się badania: rodzaju drewna, połączeń ciesielskich, znaków montażowych, sposobu obróbki drewna, jak również analiza innych śladów, odcisków, inskrypcji i sygnatur na więźbach i poddaszach, a w końcu także i dendrochronologia. Skuteczność tych badań uzależniona jest jednak od znajomości problematyki ewolucji typów konstrukcyjnych więźb dachowych oraz wiedzy o dawnej technice ciesielskiej.

W zależności od potrzeb wykorzystuje się również uzupełniające metody badań architektonicznych zabytków architektury i budownictwa, z których najczęściej mają zastosowanie:

• badania archeologiczne podziemnych partii budowli;

• badania dendrochronologiczne zabytkowych konstrukcji i elementów drewnianych;

• badania metodą radiowęglową (C14) elementów zabytków o odległej chronologii;

• badania struktury ścian techniką GPR (badania georadarowe);

• badania struktury murów metodą elektrooporową.

  Il. 2. Przekrój podłużny reliktów przedbramia – rozwarstwienie chronologiczne, rys. Agata Wojciechowska - Grygo, październik-listopad 2012 r.

Efektem terenowych badań architektonicznych jest naukowa interpretacja ich wyników, zawarta w dokumentacji opracowanej w formie opisowej, graficznej i fotograficznej. Graficzne opracowanie wyników badań architektonicznych przedstawiane jest na rysunkach inwentaryzacyjnych zabytkowej budowli (rzutach, przekrojach, widokach elewacji), na których za pomocą oznaczeń kolorystycznych bądź znaków graficznych zaznacza się poszczególne, wyodrębnione w toku badań fazy lub etapy powstawania obiektu. Efektem przeprowadzonych badań winno być tak zwane rozwarstwienie chronologiczne budowli zabytkowej, a także – jeżeli istnieją ku temu naukowe podstawy – rysunkowa rekonstrukcja formy zabytku w poszczególnych fazach.

Il. 3. Przekrój podłużny reliktów przedbramia – próba rekonstrukcji, rys. Agata Wojciechowska - Grygo, październik - listopad 2012 r.

Kolejnym, niezwykle istotnym elementem interpretacji wyników badań jest wartościowanie substancji zabytkowej z poszczególnych faz budowy obiektu, będące podstawą do określenia znaczenia kulturowego badanej budowli – zarówno w kontekście lokalnym, jak i w skali całego regionu oraz kraju. Rzetelna analiza wartościująca zabytku stanowi bowiem podstawę do opracowania wniosków konserwatorskich – wytycznych do projektowania (zarówno prac konserwatorsko-restauratorskich, jak i ewentualnej adaptacji do nowych funkcji), ze wskazaniem elementów do bezwzględnego zachowania, do ewentualnej rewaloryzacji (wyjątkowo do rekonstrukcji) oraz wskazaniem możliwości dokonania ewentualnych przekształceń czy wprowadzenia nowych funkcji.

Wyniki prowadzonych badań architektonicznych powinny być także systematycznie publikowane – umożliwia to bowiem wprowadzanie nowych odkryć do szerokiego obiegu naukowego i jest niezwykle istotne przede wszystkim dla stałego rozwoju dziedziny naukowej, jaką jest historia sztuki, ale często także dla wielu innych nauk historycznych.

Zgodnie z art. 36 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami prowadzenie badań architektonicznych przy zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru zabytków wymaga uzyskania pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Procedurę wydawania pozwoleń reguluje rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 27 lipca 2011 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych, zmienione rozporządzeniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 13 marca 2015 r. W rozporządzeniu określone zostały również kwalifikacje, jakie powinny posiadać osoby uprawnione do prowadzenia badań architektonicznych przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków. Zgodnie z § 25 rozporządzenia badania architektoniczne może prowadzić osoba, która:

1. posiada tytuł zawodowy magistra inżyniera uzyskany po ukończeniu studiów wyższych na kierunku architektura lub

2. posiada tytuł zawodowy magistra uzyskany po ukończeniu studiów wyższych na kierunku, w ramach którego zaliczyła przedmiot obejmujący treścią kształcenia prowadzenie badań architektonicznych, w wymiarze nie mniejszym niż 60 godzin, lub

3. ukończyła studia podyplomowe w zakresie prowadzenia badań architektonicznych

– oraz odbyła po ukończeniu tych studiów co najmniej 6-miesięczną praktykę zawodową w zakresie wykonywania tych badań.

Ilustracje przedstawiają rozwarstwienie chronologiczne średniowiecznych reliktów przedbramia Bramy Górnej w Olsztynie i pochodzą z artykułu mgr inż. Agaty Wojciechowskiej-Grygo, Badania architektoniczne reliktów zespołu przedbramia Bramy Górnej w Olsztynie, „Olsztyński Rocznik Konserwatorski”, Olsztyn 2014, s. 25-41.