W 2015 roku przeprowadzona została konserwacja starodruków z olsztyńskich zbiorów archiwaliów. Prace zostały zrealizowane w ramach zadań publicznych z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego przy finansowym wsparciu Gminy Olsztyn.

W grupie tej znalazło się pięć siedemnastowiecznych rękopisów z Archiwum Archidiecezji Warmińskiej, dotyczących prawa ustrojowego i administracyjnego, historii Olsztyna i biskupów warmińskich. Wytypowane do konserwacji księgi są przedmiotem prac naukowych historyków i prawników ze względu na informacje o ustroju Warmii, jak i poszczególnych miejscowości, samorządu, rzemiosła, obronności i ekonomii w dawnych wiekach. Mają one bardzo dużą wartość dla rozpoznania dziedzictwa kulturowego regionu, kształtowania tożsamości lokalnej oraz opracowywania historii miejscowości.

Wśród nich są księgi z 1616 roku, zawierające rewizje prawa chełmińskiego (Culmisches Recht); księga wpisów różnych dokumentów, dotyczących funkcjonowania miasta i parafii w XVII i XVIII wieku, m.in. z opisami kościoła, szkół, szpitali i stowarzyszeń (Liber processum Archipresbiteratus Allensteinensis 1646-1760), a także księga o biskupach warmińskich z herbami rządców diecezji od Anzelma do Andrzeja Batorego autorstwa Thomasa Tretera (Liber de Episkopatu et Episcopis Ecclesiae Varmiensis).

Głównym celem prac było powstrzymanie procesu niszczenia archiwaliów poprzez oczyszczenie poszczególnych woluminów z kurzu, zabrudzeń i drobnoustrojów oraz konserwację profilaktyczno-zachowawczą, umożliwiającą dalsze, bezpieczne korzystanie z oryginałów. W ramach konserwacji dokonano niezbędnych napraw opraw ksiąg, ich konstrukcji, a także pojedynczych kart. Woluminy zostały również opakowane w odpowiednie pudła ochronne zgodnie ze standartami ochrony zabytkowych zbiorów archiwalnych.

Przyznana kwota dotacji: 12 000 zł

1. Zabytkowy rękopis z prawem chełmińskim (Culmisches Recht) został wykonany atramentem żelazowo-galusowym na papierze czerpanym. Oprawiony był w półskórek, z grzbietem pokrytym skórą garbowaną roślinnie i tekturowymi okładkami, pokrytymi ozdobnym papierem marmurkowym. Stan zachowania rękopisu był bardzo zły, wymagający pilnej interwencji konserwatorskiej. Mocno zdegradowany papier, z licznymi rozdarciami i ubytkami, miał zabrudzenia, tłuste plamy i ciemnobrązowe zabarwienia, wynikające także z korozji atramentu. Skóra na grzbiecie była znacznie osłabiona. Pierwsza karta nosiła ślady wcześniejszych napraw i była już wzmocniona przez podklejenie nowej kartki papieru. W ramach konserwacji została ona rozdublowana i uzupełniona odpowiednio dobranymi bibułkami i papierami. W ten sposób uzupełniono również ubytki na pozostałych kartach. Karty szczególnie zabrudzone zostały poddane kąpielom wodnym i odkwaszeniu.

Opracowanie na podstawie Dokumentacji konserwatorskiej zachowawczej zbioru archiwaliów z archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie, oprac. Izabela Damulewicz, Konserwacja Dzieł Sztuki oraz Katarzyna Kresymon, Toruń 2015.

Fot. ze zbiorów Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie. Stan przed konserwacją.

Fot. ze zbiorów Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie. Stan po konserwacji.

2. W kolejnym rękopisie z prawem chełmińskim (Culmisches Recht) znajdowały się składki z drukowanych kart. Rękopis ten miał inny typ oprawy, wykonany z „miękkiej” okładziny tekturowej, oprawionej w pergamin, zabarwiony na kolor zielony. Mocno zdeformowane okładki pergaminowe miały rozległe przetarcia warstwy malarskiej. Wolumin był również bardzo zabrudzony, z licznymi plamami, posiadał oderwaną oprawę, uszkodzone szycia bloku i luźne składki. Po oczyszczeniu oprawy i wyprostowaniu okładziny zrekonstruowano szycia księgi i ponownie uformowano jej grzbiet. Poszarpane i przedarte krawędzie kart odpowiednio wzmocniono i zabezpieczono bibułką japońską, a skórzany grzbiet po oczyszczeniu został uzupełniony i natłuszczony.

Opracowanie na podstawie Dokumentacji konserwatorskiej zachowawczej zbioru archiwaliów z archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie, oprac. Izabela Damulewicz, Konserwacja Dzieł Sztuki oraz Katarzyna Kresymon, Toruń 2015.

Fot. ze zbiorów Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie. Stan przed konserwacją.

Fot. ze zbiorów Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie. Stan po konserwacji.

3. Trzeci rękopis (Ius Culmense) był również oprawiony w barwiony na kolor pomarańczowy pergamin, a okładzinę oprawy tworzyły sklejone ze sobą karty rękopiśmienne. Zły stan rękopisu, w tym głównie ubytki, które występowały na kartach, okładzinach oprawy i pergaminie, były efektem infekcji owadów. W dobrym stanie zachowania była konstrukcja książki, która nie wymagała napraw. Prace konserwatorskie skupiły się więc w głównej mierze na oczyszczeniu oprawy i poszczególnych kart, uzupełnieniu ubytków masą papierową, podklejeniu wszelkich przedarć i wzmocnieniu kart bibułką japońską.

Opracowanie na podstawie Dokumentacji konserwatorskiej zachowawczej zbioru archiwaliów z archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie, oprac. Izabela Damulewicz, Konserwacja Dzieł Sztuki oraz Katarzyna Kresymon, Toruń 2015.

Fot. ze zbiorów Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie. Stan przed konserwacją.

Fot. ze zbiorów Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie. Stan po konserwacji.

4. Rękopis Liber processum Archipresbiteratus Allensteinensis 1646-1760 z częściowo drukowanymi kartami oprawiony jest w półskórek oraz tekturowe okładziny oklejone papierem. Oprawa księgi była szczególnie zniszczona, w tym skórzany grzbiet oraz papierowe okładziny. Całkowitej naprawy wymagała również konstrukcja księgi, która zachowała się w formie głównie pojedynczych, luźnych kart i składek. I taki stan zachowania wymagał pilnej interwencji oraz przeprowadzenia pełnej konserwacji oprawy i szycia, a także ponownego łączenia luźnych kart w składki.

Opracowanie na podstawie Dokumentacji konserwatorskiej zachowawczej zbioru archiwaliów z archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie, oprac. Izabela Damulewicz, Konserwacja Dzieł Sztuki oraz Katarzyna Kresymon, Toruń 2015.

Fot. ze zbiorów Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie. Stan przed konserwacją.

Fot. ze zbiorów Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie. Stan po konserwacji.

5. Oprawny w półskórek i ozdobiony papierem marmurkowym rękopis o biskupach warmińskich autorstwa Thomasa Tretera Liber de Episkopatu et Episcopis Ecclesiae Varmiensis to herbarz. Do podstawowych zniszczeń, obejmujących wszystkie karty rękopisu, należała korozja atramentu i papieru oraz infekcja mikrobiologiczna w dolnym rogu kart, która spowodowała, że papier w tych miejscach był szczególnie osłabiony i kruszył się. Innym źródłem zniszczenia było podklejenie pierwszej karty rękopisu papierem, który okazał się nieodpowiedni pod wględem właściwości chemicznych względem oryginału. Stopień degradacji księgi wymagał przeprowadzenia prac z zakresu pełnej konserwacji. Po rozszyciu rękopisu i odpowiednim zabezpieczeniu rysunków herbów karty zostały poddane kąpielom wodnym, w wyniku czego uległy rozjaśnieniu. Pierwszą kartę po jej rozdublowaniu ponownie wzmocniono przez podklejenie bibułki japońskiej. Wszelkie ubytki uzupełniono dopasowanymi pod względem koloru papierami i bibułkami. Prace zakończyła rekonstrukcja szycia rekopisu i montaż oryginalnej oprawy.

Opracowanie na podstawie Dokumentacji konserwatorskiej zachowawczej zbioru archiwaliów z archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie, oprac. Izabela Damulewicz, Konserwacja Dzieł Sztuki oraz Katarzyna Kresymon, Toruń 2015.

Fot. ze zbiorów Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie. Stan przed konserwacją.

Fot. ze zbiorów Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie. Stan po konserwacji.

Pełnym zakresem zabiegów konserwatorskich objęty został starodruk z XVI wieku, przechowywany w księgozbiorze Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej Hosianum. Wolumin składa się z dwóch współoprawnych druków prawniczych z 1542 r. - Enarrationes in quattuor Libros Institutionum Iuris Cuvilis Iustiniani, autorstwa Melchiora Klinga i Christiana Egenolpha oraz Commentaria in decem titulos Institutionum Iuris Civilis, autorstwa Vigliusa Zuichemusa. Wolumin wykazywał wysoki stopień zniszczenia, zarówno samej oryginalnej oprawy, wykonanej z białej, zdobionej tłoczeniami skóry, jak i poszczególnych kart oraz konstrukcji. W przypadku okładziny oprawy zachowała się jedynie tylna deska w stanie zdeformowanym, z poważnie zniszczonym, przetartym i miejscowo przebarwionym licem skóry. Również skóra na grzbiecie była w złym stanie zachowania, popękana i krucha, z miejscowo uszkodzonym licem. Poszczególne części woluminu nosiły także ślady mikrobiologicznej degradacji oraz zacieki świadczące o wielokrotnych zalaniach księgi. Po wykonaniu niezbędnej dezynfekcji druk został zdemontowany z oprawy i rozszyty na karty. Karty zostały oczyszczone mechanicznie z zabrudzeń oraz zarodników grzybów, a zacieki usunięte podczas wodnych kąpieli. Kolejnym etapem było prasowanie zdeformowanych kart pod lekkim obciążeniem. Ubytki w pierwszych i ostatnich kartach druku zostały uzupełnione odpowiednio dobraną masą papierową, a ubytki i osłabione fragmenty kart w całym bloku książki zostały poklejone i uzupełnione bibułkami japońskimi. Zrekonstruowano też pierwotne szycie druku, uformowano grzbiet i przywrócono brakującą deskę okładziny (analogicznie do zachowanej tylnej), a następnie zawieszono blok na oprawie zgodnie z pierwotnym rozwiązaniem. Oczyszczono i wzmocniono skórę oprawy, a brakujący fragment uzupełniono odpowiednio dobraną i barwioną skórą.

Przyznana kwota dotacji: 15 200 zł

Opracowanie na podstawie Dokumentacji konserwatorskiej dwóch współoprawnych druków Enarrationes in quattuor Libros Institutionum Iuris Cuvilis Iustiniani z 1542 r. oraz Commentaria in decem titulos Institutionum Iuris Civilis z 1542 r. z Bilbioteki Seminarium Duchownego Hosianum w Olsztynie, oprac. Izabela Damulewicz, Konserwacja Dzieł Sztuki, Toruń 2015.

Fot. ze zbiorów Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej Hosianum w Olsztynie. Stan przed konserwacją.

Fot. ze zbiorów Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej Hosianum w Olsztynie. Stan po konserwacji.

Profilaktyczno-zachowawczą konserwacją objętych zostało 10 starych druków z XVII wieku z księgozbioru Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej Hosianum w ramach kontynuacji zadania rozpoczętego w 2013 roku i kontynuowanego w następnych latach. Wybrane starodruki posiadały zniszczenia mechaniczne oraz zniszczenia spowodowane złymi warunkami przechowywania. Prace konserwatorskie 10 starych druków polegały w pierwszym etapie na dezynfekcji pasywnej, czyli oczyszczeniu z kurzu i nalotów drobnoustrojów poszczególnych kart i opraw bez stosowania środków chemicznych. Zabytkowe oprawy zostały miejscowo naprawione, podklejone, a ubytki skór opraw odpowiednio uzupełnione i nawoskowane. Konserwacją objęte zostały także poszczególne karty, zrekonstruowano wiązania i naprawiono konstrukcje książek.

Wysokość dofinansowania – 1 400 zł

Fot. ze zbiorów Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej Hosianum w Olsztynie. Stan przed konserwacją.

Fot. ze zbiorów Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej Hosianum w Olsztynie. Stan po konserwacji.