Badania konserwatorskie w ostatnich latach

Z inicjatywy i przy udziale środków miejskich Wydział Kultury i Ochrony Zabytków zrealizował w latach 2017-2019 szeroko zakrojone badania konserwatorskie elewacji, dekoracji architektonicznych i ściennych oraz stolarek otworowych w wybranych zespołach kamienic ze Starego Miasta w Olsztynie. Badaniami zostały objęte budynki pochodzące z jednego okresu historycznego – z czasów powojennej odbudowy centrum miasta (lata 50. i 60. XX wieku). Poza czasem powstania oraz jednolitą koncepcją architektoniczną budynki staromiejskie łączy również swoisty sposób opracowania ścian zewnętrznych (za pomocą gruboziarnistych tynków, najczęściej cyklinowanych, zabarwionych w masie na różne kolory, w które wkomponowane zostały obrazy sgraffitowe, płaskorzeźby w formie odlewów betonowych, a niekiedy szkliwione płytki ceramiczne czy kafle). Warto przypomnieć, że za aranżacją plastyczną i wykonawstwem dekoracji stoją olsztyńscy artyści plastycy z Pracowni Sztuk Plastycznych. (PSP).

Realizowane przez trzy lata konserwatorskie badania nawarstwień malarskich pozwoliły na szczegółowe rozpoznanie wartości zespołów odbudowanych kamienic z wszystkich pierzei przyrynkowych (Stare Miasto nr 4/6, 11/16, 17/21, 29/32) oraz innych, usytuowanych przy głównych ciągach komunikacyjnych (ulice: Staromiejska 2/5 oraz 8/9, Staromiejska 10 / św. Barbary 1, Prosta 1 /2 i Staszica 19, Prosta 10/11, 12/14, 17, 18/22, 23 oraz 27/28). Wszystkie dokumentacje z badań zawierają programy prac konserwatorskich, opracowane dla poszczególnych elewacji z uwzględnieniem ich stanu zachowania. Z tych specjalistycznych opracowań będą mogli skorzystać właściciele planujący w sposób prawidłowy przeprowadzić remonty elewacji swoich budynków.

Wśród przebadanych w 2019 roku powojennych budynków znalazł się jeden obiekt przedwojenny, położony w sąsiedztwie rynku, w narożniku kwartału zabudowy pomiędzy ulicami Staromiejską, św. Barbary i Piastowską. To dom współcześnie przypisany ulicom Staromiejskiej 10 /św. Barbary 1. Opatrzony jest tablicą pamiątkową z informacją, że w tym miejscu w 1887 roku urodził się i spędził młodość światowej sławy architekt Erich Mendelsohn. Dzisiejsza zwarta i uproszczona bryła trzykondygnacyjnego domu, ze schodkowo zwieńczonymi szczytami, o oszczędnym detalu architektonicznym, jest efektem przebudowy i rozbudowy nieruchomości w latach 1937-1943 w stylu przedwojennego modernizmu. Już wówczas budynek nie był własnością Mendelsohnów, a mieszczący się tu niegdyś sklep należący do tej rodziny uległ likwidacji. Co ciekawe, jako jeden z nielicznych domów w obrębie rynku staromiejskiego uniknął zniszczeń w 1945 roku. Kamienica ta swoim historycznym kształtem architektonicznym oraz fakturą materiałów dobrze wpisuje się w powojenną odbudowę olsztyńskiej starówki.

Ubiegłoroczne badania wykazały, że nie tylko forma jej fasad, ale również wykończenie elewacji pochodzą z l. 30. i 40. XX wieku. Na elewacjach zachował się bowiem pierwotny tynk fakturalny, z gruboziarnistym kruszywem w postaci żwiru (w typie tynku rustykalnego), którego powierzchnia nie była malowana. Typowym rozwiązaniem, znanym z wielu innych olsztyńskich zabytków okresu międzywojennego, było kontrastowe zestawienie materiałów - fakturalnych i gruboziarnistych tynków elewacyjnych z gładko opracowanymi, drobnoziarnistymi tynkami, z których uformowane były detale metodą ciągnioną (gzymsy, opaski płycin i portalu). Sam sposób ukształtowania obramień wokół otworów jest również kontrastowo zróżnicowany (wklęsłe opaski drzwiowe i wypukłe okienne). Niemalowane powierzchnie elewacji były najprawdopodobniej oryginalnie skontrastowane z malowanymi detalami. Ślady opracowania detali w postaci intensywnej, jasnożółtej farby pozostają nadal czytelne w odkrywkach konserwatorskich. Do pierwotnych rozwiązań należy niewątpliwie ceramiczna okładzina ze szkliwionych płytek w kolorze pomarańczowym, która zachowała już tylko w pasie nad witryną frontową. Niegdyś płytkami był wyłożony cały parter fasady frontowej, stanowiąc tym samym zdecydowany akcent kolorystyczny. Ciekawym i charakterystycznym dla tego domu rozwiązaniem są także zachowane okna w dębowych wykuszach do strony ul. św. Barbary. Zachowała się i historyczna latarnia metalowa z numerem 20 domu, umieszczona nad portalem wejściowym, która zaświadcza o zmianach w numeracji parcel, dokonanych jeszcze w l. 40. XX wieku w związku z połączeniem dwóch działek.

Przemalowania, częściowe przekształcenia oraz silne zabrudzenia elewacji tej historycznej kamienicy zniekształcają ich prawdziwy wygląd i obniżają walory zabytkowe obiektu. Ponadto, stan techniczny fasad, z miejscowo rozległymi ubytkami tynków, kwalifikuje obiekt do podjęcia prac remontowych, które uwzględniając współczesne wymogi konserwatorskie oraz stan wiedzy na temat obiektu, powinny być przeprowadzone z wykorzystaniem najnowszych badań konserwatorskich.

Należy nadmienić, że badanie i dokumentowanie dziedzictwa kulturowego miasta jako podstawowego warunku trwałego zachowania i ochrony zabytków stanowi jedno z głównych założeń gminnego programu opieki nad zabytkami miasta Olsztyna.

Realizując konsekwentnie to zadanie Gmina Olsztyn sfinansowała w latach 2004 – 2019 badania konserwatorskie ponad 170 olsztyńskich zabytków.

Oprócz tego wykonywane były opracowania dokumentacyjne i badawcze dla obiektów zabytkowych w ramach dotacji przyznawanych dotąd co roku z budżetu miasta.