Unikatowe wsporniki sklepienne w katedrze św. Jakuba

3 lipca odbyła się sesja naukowa poświęcona efektom prac konserwatorskich przeprowadzonych w 2024 r. we wnętrzu olsztyńskiej bazyliki konkatedralnej św. Jakuba Apostoła.

Gmina Olsztyn przekazała w 2024 roku środki finansowe w formie dotacji samorządowej z Rządowego Programu Odbudowy Zabytków w ramach Polskiego Ładu na remont dachu oraz prace konserwatorskie w wnętrzu katedry. Beneficjentem dotacji była Rzymskokatolicka Parafia Świętego Jakuba Apostoła w Olsztynie.

Prace we wnętrzu objęły część gotyckich sklepień w nawie głównej i nawach bocznych wraz z ceramicznymi wspornikami służek sklepiennych, ściany, ceglane filary oraz arkady międzynawowe z malowanymi podłuczami.

Historia budowy katedry i remontów 

Budowa katedry rozpoczęła się prawdopodobnie po 1375 r. (ok. 1400 r.) i była realizowana w kilku fazach do końca XVI wieku. Została wzniesiona w typie warmińskiej hali bezchórowej, z wieżą wbudowaną w korpus bryły, wymurowana  z cegły ceramicznej pełnej, z tynkowanymi detalami elewacyjnymi w postaci blend i fryzów na korpusie nawowym oraz wieży. Ok. poł. XVI wieku powstały sklepienia o urozmaiconych formach (w nawie głównej sklepienia sieciowe o geometrycznym rysunku żeber, w bocznych kryształowe, w zakrystii krzyżowe, w kruchcie wieżowej krzyżowo-żebrowe, w kaplicach kolebkowe z lunetami). Budowa kościoła zakończyła się w 1594 r. podwyższeniem wieży i zastąpieniem drewnianej konstrukcji dzwonnicy murowanymi  ścianami.

Wnętrze katedry zostało częściowo otynkowane (ściany i sklepienia) i podzielone na trzy nawy za pomocą arkad międzynawowych o polichromowanych podłuczach, wspartych na ceglanych filarach. W strefie kapitelowej filary otrzymały malowane opaski.

Z uwagi na ujawnione już w 1 ćw. XVII w. problemy konstrukcyjne katedry (rysy na sklepieniach, uszkodzenia murów) oraz zły stan kaplic, rozpoczęły się pierwsze prace naprawcze. W 1721 r. nastąpiła przebudowa i przesklepienie kaplic przywieżowych. W l. 1819-1820 naprawiono fundamenty, przypory, sklepienia, dach oraz szczyty korpusu wieży, kaplic. Generalny remont w ramach regotyzacji kościół przeszedł w latach 1866-1868 na podstawie koncepcji opracowanej przez krajowego konserwatora zabytków w Prusach Ferdinada von Quasta i architekta Friedricha Augusta Stulera. W ramach regotyzacji została usunięta kruchta wschodnia i przebudowane takie części kościoła jak kruchta zachodnia, okna, szczyty korpusu, półszczyty kaplic, została dodana dekoracja na elewacjach wieży w postaci szkliwionych kształtek maswerkowych.  W l. 30. XX w. przebudowano konstrukcję dachu wykonując ramy żelbetowe odciążające silnie zniszczone elementy więźby oraz wykonano nową polichromię ściany szczytowej prezbiterium, podłuczy arkad, fryzów. Również w okresie powojennym katedra była kompleksowo remontowana (elewacje oraz dach), a w l. 60. i 70. XX w. otrzymała nowy wystrój wnętrza.

Konserwacja i restauracja katedry w 2024 roku 

Ubiegłorocznej konserwacji zostały poddane – zróżnicowane w obrębie naw późnośredniowieczne sklepienia kryształowe i sieciowe.  Po zidentyfikowaniu oryginalnych tynków usunięto wszelkie wtórne, bez wartości nawarstwienia oraz fragmenty nieodwracalnie zniszczonych wypraw. Materiały historyczne zostały strukturalnie wzmocnione i ustabilizowane, a rysy i spękania wypełnione pobiałą wapienną.

Elementami integralnymi sklepień są wsporniki podtrzymujące żebra i służki sklepienne. W katedrze olsztyńskiej zachował się unikatowy zespół 34 średniowiecznych wsporników sklepiennych oraz 5 wtórnych (prawdopodobnie z XIX w.). Wsporniki te mają jednak formę ukształtowanych w glinie masek ludzkich (męskich), o uproszczonych, lecz zindywidualizowanych rysach twarzy, włosach i nakryciach głów Jak się okazało w trakcie prac pełniły one funkcję wyłącznie dekoracyjną jako elementy nałożone w miejscach konstrukcyjnych oraz zapewne symboliczną. Z uwagi na różnorodne nakrycia głów (korony, mitry, czepce), wskazujące na przedstawienia królów, biskupów oraz prawdopodobnie zwyczajnych mieszczan, można przypuszczać, że stanowią one odzwierciedlenie średniowiecznych warstw społecznych (od najwyższych do najniższych). Wszystkie one łączy jednak wspólne podtrzymywanie sklepienia, które w średniowieczej sztuce miało znaczenie symboliczne.

Maski te – być może w czasie remontu w l. 60. XIX lub w okresie międzywojennym - zostały wtórnie pokryte farbami kryjącymi w sposób mocno uwypuklający rysy twarzy. Po usunięciu przemalowań i oczyszczeniu ukazała się oryginalna powierzchnia ceramiki powleczonej różnobarwnymi szkliwami. Prace polegały więc na uzupełnieniu ubytków ceramiki i szkliwa, stabilizacji osłabionych warstw szkliwa i zabezpieczeniu powierzchni wsporników. W ramach prac restauratorskich przy niektórych maskach odtworzone brakujące fragmenty nakryć głów, włosów i części twarzy (np. czubki nosów). Zespół olsztyńskich wsporników sklepiennych to prawdopodobnie jedyny na Warmii przykład zastosowania szkliwionego detalu w wystroju kościoła, który wymaga dalszych badań naukowych.

Wraz ze sklepieniami konserwacji zostały poddane również arkady międzynawowe wsparte na ceglanych filarach. Ciekawostką jest to, że filary wymurowane z cegły były powierzchniowo opracowane w postaci namalowanego wątku ceglanego ze spoinami kilkukrotnie powtarzanego na przestrzeni wieków. Ten średniowieczy zabieg wykańczania murowanych ścianach został zachowany w trakcie prac. Usunięto jedynie nawarstwienia niespełniające wymogów konserwatorskich i uzupełniono ubytki w materiale ceglanym. Badania i ikonografia pokazały, że tynkowane podłucza arkad i opaski-fryzy kapitelowe filarów były kilkukrotnie polichromowane, również w okresie powojennym przez olsztyńskiego malarza Andrzeja Samulowskiego. I to właśnie z uwagi na autora malarskiej dekoracji z l. 60. XX w. została podjęta decyzja o jej nieusuwaniu. Jednocześnie została odsłonięta i zrekonstruowana w jednym prześle nawy bocznej dekoracja malarska z motywem palmet z pocz. XX w. lub okresu międzywojennego. Fotografie archiwalne dokumentują jeszcze starszą dekorację na opaskach kapitelowych i podłuczach arkad, która powstała po generalnym remoncie świątyni w XIX wieku.

Wystawa poświęcona pracom konserwatorskim jest dostępna w Muzeum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie.