Konserwacja "Postylli" - Mikołaja Reja

W bogatym księgozbiorze Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej "Hosianum" w Olsztynie znajduje się unikalny, rzadki starodruk autorstwa Mikołaja Reja. To "Postylla", czyli komentarze do Pisma Świętego o charakterze egzegezy i zbiory kazań komentujących fragmenty Biblii. Były one szczególnie rozpowszechnione w czasach reformacji. "Postylla" ta została wydrukowana w krakowskiej drukarni Macieja Wirzbięty w 1571 roku.

Wytypowanie akurat tego dzieła z biblioteki seminaryjnej do konserwacji wiązało się z przypadającą w 2019 roku 450. rocznicą śmierci Mikołaja Reja (1505-1569).

Napisane w języku polskim dzieło Mikołaja Reja po raz pierwszy zostało wydane na początku 1557 roku w drukarni Macieja Wirzbięty, w której powstanie i finansowanie prawdopodobnie zaangażował się sam Rej. Zresztą związał się z tą drukarnią do końca życia. Postylla była inauguracyjną, monumentalną pozycją tej oficyny. Została ozdobiona 83 drzeworytami, wiążącymi się z treścią perykop i rozważań podejmowanych w kazaniach. Drzeworyty zostały sporządzone przez krakowskich artystów (rycinę tytułową sygnował Mistrz I.C.B.), choć niekiedy oparte były na obcych wzorach. Księga należała do najpiękniejszych polskich książek "złotego wieku". W "Postylli" przekładu tekstów z Ewangelii dokonał sam Mikołaj Rej. Korzystał przy tej pracy z łacińskiego tłumaczenia Erazma z Rotterdamu i z Wulgaty oraz ze średniowiecznych przekładów polskich. Kazania, z których każde zakończone zostało krótką modlitwą, ujawniają dobrą znajomość Biblii oraz biegłość w tych kwestiach, stanowiły przedmiot sporu między teologami Kościoła katolickiego a obozu reformacyjnego. Autor kładł w swoim dziele nacisk na kwestie moralne, mniejszą wagę przywiązując do rozważań ściśle dogmatycznych.

"Postylla" Reja ze zbiorów biblioteki "Hosianum" zachowała się w stanie dużej degradacji, spowodowanej upływem czasu oraz częstym korzystaniem z niej w przeszłości. Wolumin nosił ślady zniszczeń po zalaniu, miał ubytki, rozdarcia i deformacje również na drzeworytach. Uszkodzeniu i deformacji uległa również oprawa druku. Wielkość zniszczeń uniemożliwiała wykorzystywanie i udostępnianie "Postylli", a przede wszystkim groziło to całkowitym zniszczeniem unikalnego dzieła.

Dzięki dotacji miejskiej, udzielonej w ramach realizacji zadania publicznego, udało się przeprowadzić pełną konserwację starodruku.

Założeniami prac konserwatorskich było zatrzymanie procesów destrukcyjnych, zabezpieczenie przed dalszym niszczeniem oraz przywrócenie drukowi jego walorów ekspozycyjnych i użytkowych. Nadrzędnym celem było przede wszystkim zabezpieczenie oraz zachowanie oryginału przy możliwie jak najmniejszej ingerencji w strukturę zabytku.

Ze względu na znaczne uszkodzenia połączenia oprawy z blokiem książki oraz stopień zniszczenia samej oprawy podjęta została decyzja o demontażu oprawy z bloku. Dla zachowania jednak oryginalnej konstrukcji bloku książki zdecydowano o przeprowadzeniu wszystkich zabiegów konserwatorskich na bloku książki (bez rozkładania na poszczególne składki).

Po wykonaniu dokumentacji fotograficznej oraz opisowej ponumerowano kolejne karty druku. Kolejnym etapem było ostrożne oczyszczenie mechaniczne kart z zabrudzeń powierzchniowych ze szczególnym poszanowaniem dawnych śladów użytkowania. Ze względu na stopień zniszczenia pierwszej i ostatniej składki druku odłączono je od bloku. W celu usunięcia zacieków oraz wtórnych napraw poddano je kąpielom statycznym. Umożliwiło to także wypłukanie z papieru produktów degradacji celulozy. Kolejnym etapem było uzupełnienie ubytków odpowiednio podbarwioną masą papierową. Po przeklejeniu MC, karty osuszano pod obciążeniem. Zażółcenia pozostałych kart druku oraz ich deformację usuwano metodą przekładkową. Kolejnych kilka kart przekładano kilkukrotnie wilgotnymi bibułami, a następnie osuszano pod obciążeniem. Metoda ta pozwoliła na usunięcie zażółcenia kart (kwaśnych produktów degradacji celulozy) oraz wyprostowanie deformacji kart. Liczne zacieki występujące w książce usunęły się częściowo. W przypadku zacieków zawierających najprawdopodobniej garbniki (ze skóry) oraz pokost, uległy one jedynie rozjaśnieniu. Podczas nawilżania kart część napraw wtórnych została usunięta. Wyznacznikiem był tu stopień zniszczenia oryginału wywołany dużą ilością ściemniałego kleju użytego do napraw. Liczne rozdarcia oraz osłabione fragmenty kart podklejano bibułką japońską. Osłabione i uszkodzone fragmenty szycia bloku wzmocniono poprzez ich ponowne przeszycie. Pierwszą i ostatnią składkę (łącznie z kartami ochronnymi) doszyto zgodnie z pierwotną konstrukcją. Z partii grzbietu bloku usunięto częściowo zachowane międzyzwięźla oraz zdegradowany klej. Ponownie przeklejono "grzbiet" klejem rybim i uformowano (wyokrąglono blok). Grube płócienne międzyzwięźla zastąpiono pergaminowymi.

Konserwację oprawy rozpoczęto od stopniowego nawilżania i demontażu skóry z tektur okładzin. Podczas tych prac okazało się, iż do wykonania tektur użyto fragmentów skór pochodzących z innych druków. Ze względu na zabytkowy charakter tych skór, a przede wszystkim ich wpływ na deformację okładzin, zadecydowano jednak o ich demontażu. W miejsce skór wstawiono, przyklejono tekturę bezkwasową o odpowiedniej grubości. Ubytki w oryginalnych kartach tektur uzupełniono masą papierową. Tak przygotowane okładziny zawieszono na bloku (zgodnie z pierwotnym montażem). Skórę oprawy oczyszczono przy zastosowaniu emulsji konserwatorskich. Jednak z uwagi na znaczne osłabienia struktury skóry zdublowano zachowane jej fragmenty z partii grzbietu na nową skórę. Ubytki skóry na brzegach okładzin również uzupełniono odpowiednio podbarwioną skórą. Tak przygotowaną skórę naklejono na oprawę. Ostatnim etapem prac było przyklejenie kart ochronnych do okładzin.

Do przechowywania obiektu wykonano pudło ochronne. W celu jego bezpiecznego użytkowania wykonano również pulpit mieszczący się w pudle ochronnym.

Olsztyński egzemplarz "Postylli" został po konserwacji zdigitalizowany i udostępniony w Warmińsko-Mazurskiej Bibliotece Cyfrowej