Malowidło ścienne Ukrzyżowanie z Gutkowa

Z ubiegłorocznej dotacji z budżetu miasta na prace konserwatorskie skorzystała Parafia Rzymskokatolicka pw. św. Wawrzyńca w Gutkowie, która od kilku lat prowadzi prace we wnętrzu gotyckiego kościoła. To m.in. malowidła ścienne, pochodzące z wystroju z końca XV wieku, są przedmiotem prac badawczych i konserwatorskich. W 2015 roku przeprowadzono konserwację malowidła ściennego z postacią św. Wawrzyńca, pod którego wezwaniem jest kościół, a w 2016 r. monumentalną scenę Ukrzyżowania. Oba najstarsze na terenie Olsztyna malowidła znajdują się w niszach wschodniej ściany kościoła (w prezbiterium).

Średniowieczna scena Ukrzyżowania została namalowana na pobiale wapiennej, założonej na tynku wapienno-piaskowym, w technice fresku, wykończona temperą. Malowidło wykonał najprawdopodobniej warsztat lokalny.

Do czasów współczesnych scena ta zachowała się w postaci reliktu, który po raz pierwszy został odsłonięty w 2007 r. Już wówczas przeprowadzone zostały pierwsze zabiegi ratunkowe zabezpieczające malowidło po jego odsłonięciu spod nawarstwień tynku.

Stan zachowania malowidła, a zwłaszcza jego liczne, mechaniczne uszkodzenia wskutek nasieków i wykutych bruzd pod instalacje elektryczne oraz rozległy ubytek tynku w środkowej partii niszy, utrudniał odczytanie kompozycji sceny i postaci towarzyszących Chrystusowi. W centralnej części widoczny był zaledwie zarys krzyża z poprzeczną belką, na którym niewyraźnie rysowały się fragmenty ukrzyżowanego ciała Chrystusa (przechylona na prawe ramię głowa) oraz detale (długie włosy, korona cierniowa i nimb). Dokładne badania w trakcie prac w 2016 r. potwierdziły, że ukrzyżowanemu Chrystusowi tradycyjnie towarzyszą Maria (ukazana z prawej strony, w błękitnym płaszczu i czerwonej sukni) oraz św. Jan (w purpurowej sukni i brunatnym płaszczu z zielonym podbiciem). Z obu postaci częściowo czytelne pozostawały szczegóły fizjonomiczne postaci św. Jana - zarys twarzy w nimbie, oko z płynącymi łzami, część złotawych pukli włosów oraz bosa stopa. Lepiej widoczne były dolne zarysy obu postaci z układem fałd szat, miejscowym ich modelunkiem i oryginalnym opracowaniem kolorystycznym. Nie zachowało się tło krajobrazowe dla sceny poza partią ziemi.

W ubiegłym roku przeprowadzony został pełny zakres prac konserwatorsko-restauratorskich w obrębie zachowanej warstwy malarskiej. Dokonano m.in. scalenia kolorystycznego poszczególnych fragmentów polichromii poprzez uzupełnienie ubytków warstwy malarskiej. Konserwatorskich uzupełnień dokonano za pomocą drobnej kreski, odróżnialnej od oryginalnego, cieniującego i modelującego szrafowania. W celu prawidłowej identyfikacji pierwotnych pozostałości posługiwano się w trakcie prac fotografiami wykonanymi w świetle UV. Dodatkowo, na podstawie analiz porównawczych ikonograficznych z innymi podobnymi przedstawieniami, dokonano linearnej rekonstrukcji niezachowanych partii malowidła, bez uzupełniania powierzchni kolorem. By jednoznacznie odróżnić fragmenty współcześnie dodane, zastosowano w farbie luminofor, który pozostaje widoczny w luminescencji UV.

Autorami prac konserwatorskich sceny Ukrzyżowania były Jolanta Korcz oraz Anna Łojkuć-Celep. Zamieszczone zdjęcia pochodzą z dokumentacji powykonawczej prac konserwatorskich (fot. J. Korcz, A. Skowroński).

Jeszcze o samej wsi i kościele

Przypomnijmy, że wieś Gutkowo, o rok starsza od Olsztyna (lokowana w 1352 r.), początkowo nie posiadała świątyni i podlegała administracyjnie parafii farnej św. Jakuba w Olsztynie. Kościół filialny w Gutkowie powstał dopiero na początku XV w., a dokładnie około 1415 r., co zbiegło się w czasie z nadaniem mu uposażenia (15 marca 1417 r.). Otrzymał on formę typowej – dla gotyckiej architektury sakralnej Warmii i Prus Krzyżackich – niewielkiej, murowanej z cegły i kamienia wiejskiej świątyni salowej, bez wyodrębnionego prezbiterium, założonej na planie prostokąta, nakrytej jednolitym dachem dwuspadowym, ujętym schodkowymi szczytami. Bryła kościoła uległa pierwszej trwałej zmianie już około połowy XVI w., kiedy to – także w typowy dla warmińskich kościołów sposób – dobudowano od zachodu wieżę dzwonną o podstawie murowanej, wyżej drewnianą o konstrukcji szkieletowej, oszalowanej.

Tak precyzyjne ustalenie faz budowy średniowiecznej świątyni umożliwiły przeprowadzone w 2013 r. na zlecenie Miejskiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie badania dendrochronologiczne, które polegają na specjalistycznych pomiarach i analizie porównawczej słojów rocznych przyrostów drzewa użytego do budowy poszczególnych elementów konstrukcji. Dzięki tym badaniom wiadomo, że pierwotna więźba dachowa nad nawą kościoła została wykonana około 1415 r., szkieletowa konstrukcja wieży – około 1555 r., a obecna konstrukcja więźby dachowej nad nawą pochodzi z ok. 1747 r.