Monografia Bet Tahary - Ericha Mendelsohna

Publikacja "Od Bet Tahary do Domu Mendelsohna. Projekt Ericha Mendelsohna w rodzinnym Olsztynie", przygotowana przez Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa "Borussia" i sfinansowana przez Urząd Miasta Olsztyna, przybliża w znacznym stopniu postać urodzonego w Olsztynie sławnego architekta – Ericha Mendelsohna (1887-1953) oraz jego związki i stosunki z rodzinnym miastem i regionem Prus Wschodnich. Jest ona przede wszystkim monografią jego pierwszej, studenckiej jeszcze realizacji architektonicznej, a zarazem pracy dyplomowej na politechnice monachijskiej – zespołu budynków na żydowskim cmentarzu przy Seestraβe, dzisiejszej ul. Zyndrama z Maszkowic w Olsztynie. Na zespół ten składa się dom przedpogrzebowy (z hebr. Bet Tahara) oraz dom ogrodnika. Było to zlecenie budowlane lokalnej gminy żydowskiej, które zostało realizowane w latach 1912-1913 i osobiście nadzorowane przez Mendelsohna. Dom przedpogrzebowy wzbudzał swoją nowoczesnością kontrowersje wśród lokalnej społeczności. Wspomnienia i doświadczenia architekta z tego czasu oraz jego emocjonalny stosunek do powstającego budynku, zapisane w listach do żony, przywołują w swoich artykułach Rafał Bętkowski oraz Ruth Leiserowitz. Ta sama autorka w swoim szkicu przeprowadza czytelnika przez inne budowle Mendelsohna w Prusach Wschodnich, zrealizowane w Tylży, obecnie Sowiecku oraz w Królewcu.

Budynki na olsztyńskim cmentarzu żydowskim, które pełniły pierwotne funkcje do czasów drugiej wojny światowej, to jedyne dziś zachowane pamiątki po architekcie. Po wojnie cmentarz został zlikwidowany i przekształcony w park. Budynki do 1951 pozostawały własnością gminy żydowskiej, później zostały przejęte i użytkowe do 1996 roku przez Archiwum Państwowe. W tym czasie uległy znacznym przebudowom, które zniekształciły ich pierwotny wygląd, a zwłaszcza zdegradowały wnętrze Bet Tahary. Nieużytkowana przez około dziesięć lat Bet Tahara - dzięki inicjatywom Stowarzyszenia Wspólnota Kulturowa "Borussia" i Fundacji "Borussia" - doczekała się gruntownego remontu: w 2006 roku - dachu, a w kolejnych latach - elewacji i wnętrza. Remont poprzedziły badania architektoniczne oraz konserwatorskie, które pozwoliły rozpoznać pierwotny układ przestrzenny i funkcje poszczególnych pomieszczeń, zidentyfikować rozwiązania i materiały pochodzące z czasów powstania budynku, a także wystrój poszczególnych pomieszczeń. Zwłaszcza usunięcie wtórnego stropu w centralnym pomieszczeniu Bet Tahary pozwoliło na odkrycie i wyeksponowanie nad salą pożegnań kopuły (pseudosklepienia) z partiami oryginalnej, polichromii ornamentalnej, połączonej z mozaiką szklaną. O technologii i materiałach, zakresie i przebiegu prac konserwatorsko-restauratorskich, a także interesujących znaleziskach z dawnego wystroju Bet Tahary pisze Julia Martino, konserwator dzieł sztuki. Równocześnie z pracami konserwatorskimi prowadzone były prace adaptacyjne z przystosowaniem budynku do nowej funkcji – Centrum Dialogu Międzykulturowego DOM MENDELSOHNA. Uroczyste otwarcie nastąpiło w stulecie powstania domu przedpogrzebowego, a zarazem w 126. rocznicę urodzin architekta.

Czy Bet Taharę można uznać za dzieło z pogranicza architektury i sztuki (malarstwa)? Tę interesującą koncepcję szeroko analizuje niemiecka badaczka Suse Koch w kontekście ekspresjonistycznego i abstrakcyjnego malarstwa artystów z ugrupowania Błękitny Jeździec, poszukując - w kolorystyce wnętrz Bet Tahary, ich kombinacji, oddziaływaniu i znaczeniu oraz w sposobie zaprojektowania samej budowli - nawiązań do ich teorii i środków artystycznego wyrazu. Wiadomo bowiem, że Erich Mendelson w czasie swoich studiów w Monachium utrzymywał kontakty z twórcami z tego kręgu. W tym też czasie powstało owo ugrupowanie, założone przez Wasilija Kandinskiego i Franza Marca. Jednocześnie Suse Koch dowodzi, jak niezwykle ważne miejsce zajmuje Bet Tahara w dorobku architektonicznym Mendelsohna, pomimo faktu pomijania tej budowli przez samego architekta w swoim wykazie dzieł. W Bet Taharze uwidaczniają się już bowiem pewne cechy i nowatorskie rozwiązania, charakterystyczne dla Mendelsohnowej teorii architektury, które dojrzeją i wyraźnie zdeterminują późniejszy styl jego dzieł. Równocześnie olsztyński dom przedpogrzebowy pozostaje mocno zakorzeniony w żydowskiej obrzędowości, pozostając pomiędzy tradycją żydowską a Błękitnym Jeźdźcem.

Fotografie: Julia Martino

do pobrania publikacja