Ochrona olsztyńskich archiwaliów

Co roku do zadań z zakresu ochrony starodruków organizacje pozarządowe wybierają jedne z najcenniejszych ksiąg przechowywanych w Olsztynie, które z uwagi na swoją wartość oraz bardzo zły stan zachowania potrzebują pilnych prac konserwatorsko-zabezpieczających zatrzymujących ich destrukcję. Po profesjonalnych zabiegach archiwalia na nowo odzyskują walory użytkowe. Mogą być więc ponownie wykorzystywane w celach badawczych i naukowych oraz ekspozycyjnych. Odtąd są one również przechowywane w specjalnie wykonanych pudłach ochronnych.

W 2018 roku Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego Hosianum w Olsztynie wytypowała do konserwacji inkunabuł Bernarda de Breidenbacha Peregrinatio in Terram Sanctam, wydany w 1490 roku w drukarni Petera Dracha. Peregrinatio in Terram Sanctam to opis podróży do Ziemi Świętej, uzupełniony mapami i licznymi rycinami drzeworytniczymi z widokami miast. Niektóre z rycin - w postaci dwu i jednostronicowych odbitek - stanowią odrębne karty. Te najbardziej okazałe złożone są w arkusze z kilku kart. Najdłuższa ilustracja przedstawia widok Wenecji i mierzy 162 cm.

Po demontażu pergaminowej oprawy z inkunabułu podjęto próbę konserwacji kart na bloku książki, bez rozszywania składek. Po mechanicznym oczyszczeniu kart z powierzchniowych zabrudzeń, przystąpiono do usuwania zacieków metodą przekładkową. Ze względu jednak na wadliwy oraz częściowo uszkodzony montaż rycin zdecydowano o ich demontażu. Ryciny z licznymi zaciekami i zaplamieniami poddano kąpielom statycznym. Kolejnym etapem prac było uzupełnienie ubytków odpowiednio dobraną masą papierową. Miejsca ubytków oraz rozdarć wzmocniono bibułką japońską. Po przeklejeniu - wzmocnieniu kart poddano je prasowaniu, uważając szczególnie na fakturę i wymiary papieru. Ze względu na uszkodzenia - rozdarcia falców, do których przyklejone były ryciny - zadecydowano o ich demontażu z bloku i poddaniu zabiegom konserwatorskim. Również pierwsza składka bloku wymagała demontażu oraz napraw. Na pierwszej karcie druku z wizerunkiem tzw. „Wenecjanki” oraz na kartach ochronnych i wyklejkach wykonano uzupełnienia masą papierową. Po wszystkich zabiegach konserwatorskich pierwszą składkę, falce oraz karty ochronne doszyto do bloku, a ryciny przyklejono do falców. Grzbiet przeklejono i uformowano. Osobnym wyzwaniem konserwatorskim była silnie zdeformowana i przedarta pergaminowa oprawa druku, a także jej wadliwy montaż (przyklejenie wyklejki bezpośrednio do pergaminu, bez papierowej bądź też tekturowej międzywarstwy). Pierwszy etap prac polegał na delikatnym nawilżaniu pergaminu, a następnie naprężaniu go i prasowaniu. Zabieg ten był powtarzany wielokrotnie. Samo miejsce przedarcia było znacznie odkształcone, a pergamin wymagał wielokrotnego naprężania w celu połączenia się, czyli zejścia brzegów rozdarcia. Po uzyskaniu oczekiwanego efektu oprawę sezonowano w naprężeniu. Ubytek w prawym dolnym rogu oprawy uzupełniono pergaminem i scalono kolorystycznie oraz zrekonstruowano brakujące skórzane wiązanie. Dla wzmocnienia oraz stabilności pergaminu oprawę zdublowano na bibułkę japońską oraz papier długowłóknisty. Na tak przygotowaną oprawę zawieszono blok inkunabułu. Przewleczono skórzane zwięzy i przyklejono do oprawy pergaminowe międzyzwięźla. W celu uniknięcia ponownej deformacji pergaminu wyklejkę przyklejono jedynie do marginesów oprawy.

Gmina Olsztyn na dofinansowanie tego zadnia przeznaczyła 12.700 zł.

Biblioteka Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie ze swego księgozbioru wytypowała do konserwacji wzornik kazań niedzielnych i świątecznych zatytułowany Obrot całego roku kazaniami niedzielnymi ku wieczności skierowany… z 1745 roku, autorstwa dominikanina i lektora teologii, X Raymunda Czaszyńskiego. W latach 40. XVIII wieku Czaszyński przebywał w klasztorze w Łowiczu i był kaznodzieją kolegiaty w czasach biskupa warmińskiego Krzysztofa Szembeka (1667-1748). I to właśnie biskupowi Szembekowi Czaszyński zadedykował ten zbiór kazań. Na rewersie strony tytułowej znajduje się grafika z przedstawieniem herbu biskupa, obok której znajduje się specjalnie skierowany do niego list dedykacyjny. Na wyklejce i na karcie tytułowej znajdują się ponadto inne zapiski o charakterze proweniencyjnym, których autorem był prawdopodobnie pierwszy właściciel księgi – Jan Redewski, dziekan brodnicki (Ex Libris Joannis Redewski ……). Z zapisków wynika, że Redewski przekazał księgę w darze klasztorowi franciszkanów w Brodnicy. Przed przystąpieniem do prac wykonane zostały badania zniszczeń biologicznych, które wykazały konieczność dezynfekcji księgi. Po dezynfekcji zdemontowano elementy oprawy – odłączono okładziny bloku, a cały blok kodeksu rozłożono na pojedyncze składki i karty. Wszystkie karty zostały oczyszczone mechanicznie. W następnej kolejności wykonano kąpiele wodne, po których większość przebarwień została usunięta, a część uległa znacznemu zmniejszeniu. By w tym zakresie uzyskać jak najlepsze efekty, sięgnięto po różne konserwatorskie metody usuwania zaplamień. Wszystkie karty poddano zabiegom podklejenia rozdarć oraz przedarć (stabilizacja bibułką konserwatorską). Dokonano uzupełnień ubytków, stosując - w przypadku dużych uszkodzeń - uzupełnień płynną masą w maszynie do uzupełnień, w przypadku mniejszych – metodę ręcznego uzupełniania. Wzmocniono również strukturę kart oryginalnych i ich uzupełnień. Na koniec karty zostały wyprasowane w prasie, połączone w składki, ułożone w blok i zszyte według pierwotnego schematu nićmi lnianymi na zwięzy wraz z wyklejkami i kartami ochronnymi (w przedniej części kartą oryginalną, w tylnej zrekonstruowaną). W zszytym bloku ukształtowano na nowo grzbiet i przywieszono odpowiednio przygotowane okładziny tekturowe. Na grzbiecie i okładzinach naklejono zrekonstruowane skórzane obleczenie, które zostało podbarwione do koloru fragmentarycznie zachowanej skóry bydlęcej.

Dofinansowanie zadania wyniosło 11.500 zł.

Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie do zeszłorocznego zadania wytypowało z kolei dwie księgi metrykalne z parafii w Barczewku: księgę chrztów z lat 1856-1877 oraz księgę ślubów z lat 1884-1935. Obie księgi posiadają typową dla tego typu dokumentów formę z drukowanymi rubrykami, wypełnionymi odręcznymi wpisami. Księga ślubów, pomimo występującej w tytule daty 1935, zawiera późniejsze wpisy do 1949 roku (z pominięciem lat 1943-48). Tego rodzaju archiwalia stanowią cenne źródło do kwerend genealogicznych, badań demograficznych, społecznych, czy też badań w zakresie religijności, biografistyki, statusu materialnego, stosunków międzywyznaniowych czy statystyk historycznych.

Stan zachowania obu ksiąg był zły, a w przypadku księgi ślubów wręcz destrukcyjny, między innymi z uwagi na całkowity brak oprawy, szczątkowy stan zachowania szycia i pierwszych kart, a także różne przebarwienia na papierze. Destrukcja papieru była tak dalece posunięta, że rozpadł się on na mniejsze i większe fragmenty, które dodatkowo przemieszały się w znacznym stopniu. Również fragmenty kart z obu ksiąg były przemieszane ze sobą.

Przed rozpoczęciem konserwacji obie księgi poddano dezynfekcji chemicznej metodą gazową oraz badaniom pH papieru. W przypadku księgi chrztów zdemontowano jej oprawę i rozdzielono poszyt na pojedyncze składki i karty. Wykonano pełną konserwację kart oraz oprawy księgi. Każdą stronę kart oczyszczono mechanicznie z brudu i kurzu, zwłaszcza silnie zabrudzone narożniki, a następnie wzmocniono strukturę papieru. Po wykonaniu prób stabilności atramentów karty poddano kąpielom, po których papier znacznie rozjaśnił się. Po tych zabiegach ubytki papieru uzupełniono bibułkami japońskimi, odpowiednio dobranymi kolorystycznie. Osłabiony papier również wzmocniono podklejając go bibułką japońską o różnej gramaturze. Karty po osuszeniu i prasowaniu ułożono zgodnie z paginacją. Na koniec zrekonstruowano oryginalne szycie księgi na trzy skórzane paski, wykorzystując dwa zachowane i dodając jeden nowy. Konserwacji poddano także oprawę księgi, zachowując fragmenty papierowego obleczenia oraz skóry, a następnie przyklejając na tekturowe okładki dopasowany kolorystycznie papier i wykonując nowy skórzany grzbiet i narożniki. Na przednią okładkę przywrócono nalepkę z tytułem księgi.

Księgę ślubów z Barczewka z lat 1884-1935 w pierwszym etapie zaczęto porządkować, układając karty zgodnie z chronologią dokonanych wpisów oraz dopasowując oderwane i przemieszane kawałki stron. Ułożone karty oczyszczono na sucho, a odzyskane fragmenty podklejono paskami bibułki japońskiej. W ramach zabiegów konserwatorskich wzmocniono strukturę papieru. Karty umieszczone między włókninami poliestrowymi poddano kąpieli w celu usunięcia szkodliwych zanieczyszczeń z papieru i jego odkwaszenia. Z uwagi na daleko posuniętą destrukcję niemalże wszystkie karty zostały dwustronnie zdublowane bibułką japońską. Odpowiednio przygotowane karty uzupełniono także dobarwioną masą papierową w maszynie do uzupełniania ubytków. Po zabiegach odkwaszenia papieru karty osuszono i prasowano. W przypadku tej księgi wykonano całkowicie nową oprawę wzorując się na typowych oprawach ksiąg metrykalnych z tego czasu. Oprawę wykonano więc jako sztywną okładkę w półskórek z tekturowymi okładzinami, obleczonymi czarnym papierem.

W przypadku tego zadania dofinansowanie wyniosło 10.800 zł.